Yosun Deyip Geçmeyin Temiz Havanın Simgesi: Liken Bitkileri
Hani şu çocukluk yıllarımızda üzerine tükürüp taşla ezerek bulamaç haline getirdiğimiz ve avcumuza kına yaktığımız yosunlar... Avucumuz içindeki bulamaç kuruyunca elimizi yıkar kalan izi birbirimize gösterirdik... Farkında olmadan yanından geçtiğimiz yosunların meğer ne çok yararı varmış. Cilt bakımında, ilaç yapımında kullanılıyormuş. Kilo almayı önlemek için çorbası bile yapılıyormuş.
*Yetiştiği yerin havasının temizliğini gösteren liken olarak bilinen Rhizocarpan geographicum likeni Memleketimizde çok yaygın bir likendir. Kayaların üzerinde 0,1 - 1,0 mm. eninde sar ı - yeşil veya kanarya, limon sarımsı
renkte bir kabuk meydana getirir. Memleket haritalarını andıran şekiller meydana getirdiği gibi bazan da kayaların her tarafını kaplayabilir.
Bizlerin kayaların, ağaçların gövdelerinde gördüğümüz ve yosun diye tabir ettiğimiz ve bilimsel adı Liken olan bitki, iki ayrı bitkinin, Alg ve Mantarın bir araya gelmesi ve bir birlik meydana getirmesi suretiyle oluşan kompleks yapılı
zengin bir organizma grubudur.
Bu iki çeşit organizma yanyana gelerek kendilerine hiç benzemeyen bir birlik meydana getirirler. Likenler, ortak yaşamaya (Simbiyoza) iyi bir örnektir.
Memleketimiz Liken türleri yönünden oldukça zengindir.
*Arabistanda develerinin çoğunun besinini bu likenler sağlar. Bazı likenlerden Bir nevi ekmek veya kuru pasta yapılır. Orta Asya step ve çöllerinde bir liken türünden bir çeşit ekmek yapılır ki buna «Kırgız ekmeği» denir.
*Bazı Likenler insanlar için de yiyecek maddesi olarak kullanılmaktadır. Cetraria islandica tozu ekmeklik un olarak kullanılır. Denebilir ki, iki kgr, liken unu, bir kgr. buğday ununa eşittir. Liken ve sütten hazmı kolay bir lapa veya jel de yapılır.
Likenler üzerinde yaşadığı ortama göre de gruplara ayrılmıştır.
1 — Kalker kayalar ı üzerinde ya ş ayan likenler.
2 — Silisli topraklar üzerinde ya şayan likenler.
3 — Ağaç gövde ve dal kabuklar ı üzerinde ya şayan likenler.
4 — Yapraklar üzerinde ya şayan likenler.
5 — Devrik ağaç kütükleri üzerinde ya şayan likenler.
6 — Suda ya şayan likenler.
Memleketimizde kayalar, ağaç gövde ve dalları üzerinde sık rastlanan liken türleri şunlardır :
1 — Yetiştiği yerin havasının temizliğini gösteren liken olarak bilinen Rhizocarpan geographicum likeni Memleketimizde çok yaygın bir likendir. Kayaların üzerinde 0,1 - 1,0 mm. eninde sar ı - yeşil veya kanarya, limon sarımsı
renkte bir kabuk meydana getirir. Memleket haritalarını andıran
şekiller meydana getirdiği gibi bazan da kayaların her tarafını kaplayabilir.
2 — Parmelia furfuracea likeni çoğunluğu yaprak şeklinde kabuk ve kayalar üzerinde yaşayan, bütün dünyaya yayılmış 800 kadar türü vardır. kül renginde alt tarafı siyah veya gri siyah – kırmızı siyah renktedir. Bu liken türü genel olarak iğne yapraklı veya yapraklı ağaç gövdeleri üzerinde yaygındır.
3 — Parmella physodes likeni: Ovalardan dağların yüksek yerlerine kadar çıkar. yapraksı, çoğunlukla daire veya uzunca rozet şeklinde veyahut ta gayrı muntazam dağılırlar. üst yüzü açık kül renginde, alt yüzü ise siyah veya mat bir renktedir.
4 - Evernia prunastri likeni: Çok yaygın bir liken, türüdür. Meşe, Akçaağaç, Kayın, Gürgen,Karaağaç, Kavak ve nadir olarakta i ğne yapraklı ağaçlar üzerinde
özellikle bizde Karaçamlar üzerinde, çit, kaya ve duvarlar üzerinde yaşar.
5 - Ramelina fastigiata likeni: Bir nevi çalımsı liken çeşididir. Bu liken türü çoğunlukla yapraklı ağaç gövdeleri, Ihlamur, kavak, Atkestanesi, Kayın v.b. devrik ağaç kütükleri ve diğer yerlerde de bulunur.
6 — Ramalina calicaris likeni:Bu liken türünün de yayılma alanı geniştir. Çoğunlukla yapraklı ağaçların gövdeleri üzerinde özellikle şehir dışı yol kenarı kavaklarında bulunur.
7— Ramalina farinacea likeni: Çalımsı bir diken çeşididir. Yapraklı ağaç gövde ve dalları üzerinde özellikle kayın, meşe veya iğne yapraklı ağaç gövdeleri üzerinde yaşar.
8 — Ramalina fraxinea likeni: Yapraklı ağaç gövdelerinde, özellikle meşe kavak ve söğütte yaygındır
9 - Usnea flarida likeni / (Sakal likeni): Memleketimizin hemen her bölgesinde orman ağaçları üzerinde özellikle çam ve köknarlar, kayınlar üzerinde uzun sarkan 1 - 2 mm. çapında çalı likenidir.
10 — Lobaria pulmonaria likeni: Bir yaprak likenidir. Özellikle kireçli topraklar üzerinde yaygın olan kadeh şeklinde bir liken türüdür. Güneşli yerlerde orman kenarlarında sık rastlanır.
LİKENLERDE BULUNAN ÖNEMLİ MADDELER VE FAYDALANMA
Likenler eski zamandan beri likenler, yem bitkisi, boya bitkisi, tıbbi bitki ve parfümeride kullanılmıştır.
Likenlerde bulunan maddelerin çoğunluğu asit özelliği gösterdiğinden dolayı bunlara «Liken asitleri» denir. Likenlerde 150 kadar madde tanımlanmaktadır. Bunların büyük bir kısmı alifatik, diğer bir kısmı ise aromatiktir.
LİKENLER ÇEŞİTLİ MAKSATLAR İÇİN KULLANILMAKTADIR.
*Besin Likenleri : İskandinavya memleketlerinde kurtları zehirlemek için kullanılır. Solunum sistemine tesir eder onu durdurarak ölümüne sebep olur.
Bu iki liken türünden başka, hiçbir liken türü zehirli değildir. Yalnız çoğunun ihtiva ettikleri liken asitlerinden dolayı barsak bozukluklarına sebep olabilirler.
Likenlerin, acı ilâçlara tad vermek için kullanılan çeşitleri yanısıra Likenlerin büyük kısmı, memeli hayvanların besinlerini sağlar. Kuzey memleketlerinde yerli halk, sonbahar hazırlığı olarak, hayvanların yiyeceklerini sağlamak için, büyük miktarda liken toplarlar.
TIBBİ LİKENLER : Çok eski zamandan beri tıp, likenleri tedavide kullanmıştır.
LİKENLERİN ANTİBİYOTİK ÖZELLİKLERİ : Bu konuda Amerika, lisviçre, Japonya ve Rusya'da araştırmalar yapılmıştır. Bu gün likenlerden elde olunan 60' ın üstünde antibiyotik madde tesbit edilmiştir.
Likenlerden elde edilen ekstrelerin, buğday çiminin gelişmesini de önlediği deneylerle tesbit edilmiştir.
SANAYİDE KULLANILAN LİKENLER : Turnosol kağıdı yapılan likenler,yün, ipek hatta odunu boyamada kullanılan kırmızı bir boya elde edilen likenler, parfümeride kullanılan likenler mevcuttur.(Kâmil Karamanoğlu-Türkiye'nin Önemli Liken Türleri)
Nezir Ötegen
Hani şu çocukluk yıllarımızda üzerine tükürüp taşla ezerek bulamaç haline getirdiğimiz ve avcumuza kına yaktığımız yosunlar... Avucumuz içindeki bulamaç kuruyunca elimizi yıkar kalan izi birbirimize gösterirdik... Farkında olmadan yanından geçtiğimiz yosunların meğer ne çok yararı varmış. Cilt bakımında, ilaç yapımında kullanılıyormuş. Kilo almayı önlemek için çorbası bile yapılıyormuş.
*Yetiştiği yerin havasının temizliğini gösteren liken olarak bilinen Rhizocarpan geographicum likeni Memleketimizde çok yaygın bir likendir. Kayaların üzerinde 0,1 - 1,0 mm. eninde sar ı - yeşil veya kanarya, limon sarımsı
renkte bir kabuk meydana getirir. Memleket haritalarını andıran şekiller meydana getirdiği gibi bazan da kayaların her tarafını kaplayabilir.
Bizlerin kayaların, ağaçların gövdelerinde gördüğümüz ve yosun diye tabir ettiğimiz ve bilimsel adı Liken olan bitki, iki ayrı bitkinin, Alg ve Mantarın bir araya gelmesi ve bir birlik meydana getirmesi suretiyle oluşan kompleks yapılı
zengin bir organizma grubudur.
Bu iki çeşit organizma yanyana gelerek kendilerine hiç benzemeyen bir birlik meydana getirirler. Likenler, ortak yaşamaya (Simbiyoza) iyi bir örnektir.
Memleketimiz Liken türleri yönünden oldukça zengindir.
*Arabistanda develerinin çoğunun besinini bu likenler sağlar. Bazı likenlerden Bir nevi ekmek veya kuru pasta yapılır. Orta Asya step ve çöllerinde bir liken türünden bir çeşit ekmek yapılır ki buna «Kırgız ekmeği» denir.
*Bazı Likenler insanlar için de yiyecek maddesi olarak kullanılmaktadır. Cetraria islandica tozu ekmeklik un olarak kullanılır. Denebilir ki, iki kgr, liken unu, bir kgr. buğday ununa eşittir. Liken ve sütten hazmı kolay bir lapa veya jel de yapılır.
Likenler üzerinde yaşadığı ortama göre de gruplara ayrılmıştır.
1 — Kalker kayalar ı üzerinde ya ş ayan likenler.
2 — Silisli topraklar üzerinde ya şayan likenler.
3 — Ağaç gövde ve dal kabuklar ı üzerinde ya şayan likenler.
4 — Yapraklar üzerinde ya şayan likenler.
5 — Devrik ağaç kütükleri üzerinde ya şayan likenler.
6 — Suda ya şayan likenler.
Memleketimizde kayalar, ağaç gövde ve dalları üzerinde sık rastlanan liken türleri şunlardır :
1 — Yetiştiği yerin havasının temizliğini gösteren liken olarak bilinen Rhizocarpan geographicum likeni Memleketimizde çok yaygın bir likendir. Kayaların üzerinde 0,1 - 1,0 mm. eninde sar ı - yeşil veya kanarya, limon sarımsı
renkte bir kabuk meydana getirir. Memleket haritalarını andıran
şekiller meydana getirdiği gibi bazan da kayaların her tarafını kaplayabilir.
2 — Parmelia furfuracea likeni çoğunluğu yaprak şeklinde kabuk ve kayalar üzerinde yaşayan, bütün dünyaya yayılmış 800 kadar türü vardır. kül renginde alt tarafı siyah veya gri siyah – kırmızı siyah renktedir. Bu liken türü genel olarak iğne yapraklı veya yapraklı ağaç gövdeleri üzerinde yaygındır.
3 — Parmella physodes likeni: Ovalardan dağların yüksek yerlerine kadar çıkar. yapraksı, çoğunlukla daire veya uzunca rozet şeklinde veyahut ta gayrı muntazam dağılırlar. üst yüzü açık kül renginde, alt yüzü ise siyah veya mat bir renktedir.
4 - Evernia prunastri likeni: Çok yaygın bir liken, türüdür. Meşe, Akçaağaç, Kayın, Gürgen,Karaağaç, Kavak ve nadir olarakta i ğne yapraklı ağaçlar üzerinde
özellikle bizde Karaçamlar üzerinde, çit, kaya ve duvarlar üzerinde yaşar.
5 - Ramelina fastigiata likeni: Bir nevi çalımsı liken çeşididir. Bu liken türü çoğunlukla yapraklı ağaç gövdeleri, Ihlamur, kavak, Atkestanesi, Kayın v.b. devrik ağaç kütükleri ve diğer yerlerde de bulunur.
6 — Ramalina calicaris likeni:Bu liken türünün de yayılma alanı geniştir. Çoğunlukla yapraklı ağaçların gövdeleri üzerinde özellikle şehir dışı yol kenarı kavaklarında bulunur.
7— Ramalina farinacea likeni: Çalımsı bir diken çeşididir. Yapraklı ağaç gövde ve dalları üzerinde özellikle kayın, meşe veya iğne yapraklı ağaç gövdeleri üzerinde yaşar.
8 — Ramalina fraxinea likeni: Yapraklı ağaç gövdelerinde, özellikle meşe kavak ve söğütte yaygındır
9 - Usnea flarida likeni / (Sakal likeni): Memleketimizin hemen her bölgesinde orman ağaçları üzerinde özellikle çam ve köknarlar, kayınlar üzerinde uzun sarkan 1 - 2 mm. çapında çalı likenidir.
10 — Lobaria pulmonaria likeni: Bir yaprak likenidir. Özellikle kireçli topraklar üzerinde yaygın olan kadeh şeklinde bir liken türüdür. Güneşli yerlerde orman kenarlarında sık rastlanır.
LİKENLERDE BULUNAN ÖNEMLİ MADDELER VE FAYDALANMA
Likenler eski zamandan beri likenler, yem bitkisi, boya bitkisi, tıbbi bitki ve parfümeride kullanılmıştır.
Likenlerde bulunan maddelerin çoğunluğu asit özelliği gösterdiğinden dolayı bunlara «Liken asitleri» denir. Likenlerde 150 kadar madde tanımlanmaktadır. Bunların büyük bir kısmı alifatik, diğer bir kısmı ise aromatiktir.
LİKENLER ÇEŞİTLİ MAKSATLAR İÇİN KULLANILMAKTADIR.
*Besin Likenleri : İskandinavya memleketlerinde kurtları zehirlemek için kullanılır. Solunum sistemine tesir eder onu durdurarak ölümüne sebep olur.
Bu iki liken türünden başka, hiçbir liken türü zehirli değildir. Yalnız çoğunun ihtiva ettikleri liken asitlerinden dolayı barsak bozukluklarına sebep olabilirler.
Likenlerin, acı ilâçlara tad vermek için kullanılan çeşitleri yanısıra Likenlerin büyük kısmı, memeli hayvanların besinlerini sağlar. Kuzey memleketlerinde yerli halk, sonbahar hazırlığı olarak, hayvanların yiyeceklerini sağlamak için, büyük miktarda liken toplarlar.
TIBBİ LİKENLER : Çok eski zamandan beri tıp, likenleri tedavide kullanmıştır.
LİKENLERİN ANTİBİYOTİK ÖZELLİKLERİ : Bu konuda Amerika, lisviçre, Japonya ve Rusya'da araştırmalar yapılmıştır. Bu gün likenlerden elde olunan 60' ın üstünde antibiyotik madde tesbit edilmiştir.
Likenlerden elde edilen ekstrelerin, buğday çiminin gelişmesini de önlediği deneylerle tesbit edilmiştir.
SANAYİDE KULLANILAN LİKENLER : Turnosol kağıdı yapılan likenler,yün, ipek hatta odunu boyamada kullanılan kırmızı bir boya elde edilen likenler, parfümeride kullanılan likenler mevcuttur.(Kâmil Karamanoğlu-Türkiye'nin Önemli Liken Türleri)
Nezir Ötegen